Piše: Ismet (H) Fazlić
Vojvoda Jovan Klisura pripadao je plejadi hrišćanskih spahija, koje je Turska vlast dovodila na oslobođena područja i davala im konkretna zaduženja i titule (Vojvoda, Knez, Krajišnik). Oni su pored bavljenja stočarstvom (živa stoka je bila uobičajena prateća logistika u ishrani osmanske vojske, životno i strateški važna u daljnjim napredovanjima) dobro poznavali teren i prilike u Bosni. Dakle, srednjovjekovni vlasi su bili pokretno stanovništvo, nomadskog karaktera. Osim ovih tradicionalnih zanimanja, vlasi su često činili udarne grupe u turskim osvajanjima (“prvo vlaški opanci-pa turski konjanici”) te su shodno ratnim zaslugama dobijali zaduženja da čuvaju granice osvojenih područja uz druge benifite. Vojvoda Jovan Klisura, sudeći po prezimenu, ozbiljno je shvatio ulogu koju je imao, čuvanje granice tj. ophodnje kroz klisuru koja se protezala od Vozuće, kroz Buretinu do Gostovića i dalje prema Ljeskovici i Grabu kod Mećevića. Čuvajući prolaze dobio je i naziv Derbendžija Vojvoda Klisur (derben na turskom znači prolaz). Vojvodu Klisuru možemo slobodno datirati u period od druge polovine 16.vijeka i prvog desetljeća 17. vijeka.
Kako nema nijedan relevantan podatak o ranijem prisustvu institucija pravoslavne crkve (ne govorimo o eventualnom prisustvu stanovništva pravoslavne vjeroispovijesti) kao i vrlo rigoroznim zakonima vezanim za crkvene objekte za vrijeme osmanlija (zakonom nazvanim “kanuni name” koji je halifa Omer ibn Hattab proglasio za novoosvojena područja), striktna je bila zabrana gradnja crkava. Osim…
Ono što možemo sa sigurnošću kazati je, da organizovan život pravoslavnog življa je vezan za obnovu Pećke patrijaršije 1557. godine za vrijeme Mehmed Paše Sokolovića, državnika i velikog vezira Osmanskog carstva. Zanimljiva stvar je da, srpski izvori iz čisto spekulativnih razloga pominju da je patrijarh Pećke patrijaršije Makarije rođeni brat Mehmed-paše Sokolovića. Radi se vjerovatno o njegovom rođaku iz iste porodične loze koji su, što je opće poznato ostavili traga u pravoslavnoj crkvi kao crkveni velikodostojnici, i koji su rođačke veze vrlo vješto iskoristili u korist pravoslavne crkve.
Splet okolnosti išle su na ruku pravoslavnim doseljenicima. Imali su jedinstvenu priliku da na temeljima bosanskih hiža podižu skromne crkve. Hiže su u procesu islamizacije često bile napuštene. Iza naziva/toponima Gost(ovići) krije se jedan važan i značajan bogat kraj u srednjovjekovnoj Bosni kao i jedna važna i značajna ličnost iz srednjovjekovne Bosne. Po kojem Gostu je ovaj kraj dobio ime nećemo sada spekulisati samo ćemo implicirati da je bio u sličnoj misiji kao i gost Tumarije (Tumare, Ozren). Gost je vrlo utjecajni (drugi u hijerarhiji) vjerski dostojanstvenik Bosanske crkve, na samom izdisaju srednjovjekovne Bosne vidimo u dubrovačkim spisima goste bosanske crkve u živoj diplomatskoj misiji naročito plemićke porodice Pavlovića. Da govorimo o vrlo odgovornim i naučno utemeljenim informacijama o hiži u Gostoviću govori i najnovije otkriće arheologa Aleksandra Jašarevića, da su ispod manastira Udrim nađeni stari temelji građevine koja je bila vjerovatno sjedište Gosta. Potpuno isti argumenti o fenomenu hiža i srednjovjekovnih crkvišta koje u neposrednoj blizini imaju stećke (na relativno malom prostoru) podizani su manastiri Vozućica, Ozren, Tavna, Papraća.
Vojvoda Klisur kao ktitor najvjerovatnije je angažovao i iste građevinske radnike, majstore jer su arhitektonski potpuno identične kao i stil gradnje iz tog doba (koristili su kamen izvađen iz rijeke i samo su specifični dijelovi građeni od tesanog kamena). Ono što je očito je da su ovi objekti građeni u skrovitim mjestima iz razloga da nisu na očima potencijalnih rušitelja i u ambijentalnom smislu, mjestima koja su omogućavala isposništvo i ispovjedanje Bogu u prirodi i miru.
Vrijedno predanje zapisao je Milenko S. FILIPOVIĆ u kratkoj brošuri “Manastir Udrim ili Gostović u Bosni”: “U to vrijeme bio je u Gostoviću, neki Jovan Klisur vojvoda, (svijet kaže: „Klisur vojvoda”) koji je bio kao neki upravitelj, starješina nad tom okolinom, u koju je spadala sva dolina rijeke Gostovića, pa sve do Žepča, đe su onda sami Srbi bili. Danas na tom prostoru stoji 9 sela, u kojima do 350 kuća ima. Vele, da bi te vojvode (mora biti da ih je bilo i u drugijem mjestima, đe je poviše Srba u zajednici bilo) morali svake godine, po jednoč otići caru u Stambol. Jedanput kad je ovaj vojvoda išao caru, neđe u putu nađe nekakvu djevojku Hercegovačku, te je dovede za svoga bratića. Kad je pozvao kaluđere iz Vozuće, (od Gostovića do Vozuće ima 3—4 sata) na vjenčanje te svoje snahe, onda kaluđeri kad dođu te uzmu knjige ele vide, te reknu vojvodi: „Nemoj vjenčavati te Hercegovke, jer knjige kažu, da će naše crkve zbog nje mlogo postradati”.(moja primjedba: Dušanov zakonik ne dozvoljava ženidbu između Vlaha i Srba). Ali on ih ne posluša, nego vjenča za svoga bratića. Posle nekog vremena ona rodi dva bliznaca sina. Kad su ovi podrasli bili su tako pretjerani i vatreni da ih je narod prozvao, jednog „Žeravica” a drugog „Plamenica”. Kad oni sasvim odrastu odbiju se u ajduke. U to vrijeme udari „Herceg Stjepan” s ćesarovom vojskom (Pod imenom „Hercega Stjepana, narod ovdašnji razumije, po svoj prilici, princa Evgenija (Eugen Savojski) koga je možda neko zvao i „Hercegom”, ili nekog vojvodu njegovog doba. Za njega kažu ovako: Da ga je ćesar poslao s vojskom na Bosnu, samo da vidi, kaka je sila u Turaka. Te on kako je unišo u Bosnu, niko nije smio pred njega izaći nego on Bosnu donekle prođe i oplijeni, te se odma natrag vrati. Tamo veli, kad je došao i kazao kako je bilo, ćesar naredi, te mu usta zaliju olovom; zbog toga što nije šćeo poručiti, da digne svu vojsku i da osvoji Bosnu.) Te kad se vratio s vojskom natrag, onda pođu šnjime i ajduci „Žeravica” i „Plamenica”; kažu da je onda otišao i „Deli-Mitar” koji hajdukovao između Vareša i Vozuće. Idući putem iz Vozuće u Vareš, ima kraj puta jedna velika bukva, koja se zove: „Deli-Mitrova bukva”. Kažu da je zlatnijem kašikama jeo.
“ Ki Vlah ima selo da služi sa unčom (tj.da plaća porez) a ki nema sela da, taj na konju ščitom i s mačem ali strilami i s mačem (ban Ivan Frankopan)”.
Nazivi nekih mjesta npr. selo Drakulići, brdo Bun (Mahoje) je od bonus “dobar”, u drugoj varijanti toponim “bunj” je također katunsko sklonište od kamena slično eskimskom iglu (velebitski vlasi su također poznati po ovim katunskim skloništima) govori nam da su dolinu Gostovića pohodili i nastanjivali vlasi rumunjskog porijekla.
U periodu od 15-og do 17. vijeka materijalna kultura pravoslavnog vlaškog (ne srpskog) stanovništva može se okvalificirati značajnim brojem crkava. U pravilu su podizane na temeljima kristijanskih hiža poznatih kao bosanske crkve. Od crkava i manastira zanimljiv nam je Manastir Udrin, a ne pogrešno izgovoreno Udrim. Da podsjetim Manastir Udrin podignut je krajem 16-og i početkom 17-og vijeka (prema najnovijim podacima stručnom analizom došlo se do podatka da se radi dosta kasnije i to u 18.vijeku.
Zadužbina, kako ćemo kroz recentne izvore vidjeti, je djelo Maglajskih vlaha pomenutih u opširnom popisu 1485. godine. Također ovi vlasi pomenuti su i u popisu Bosanskog sandžaka 1604. godine.(“ Zemin crkve Gostovići, uživaju ga redovnici te crkve sa još deset vinograda i čajra, pripadaju Maglaju, izvan deftera. prihod: od žitarica, resni čifta, ušura od lana, šire, mlinova i ostaloga”).
Olga Zirojević historičarka umjetnosti ovako opisuje: “Manastir Gostović” manastir u Bosni kod Zavidovića, ispod kose Udrin, po kojoj se takođe naziva izgleda da je iz druge polovine XVI veka ili iz početka XVII. Njegov ktitor je neki Jovan Klisur, hrišćanski spahija u turskoj vojsci.
Prva vest nalazi se u Beočinskom pomeniku iz XVI-XVII veka. Kasnije je tu sagrađena drvena crkvica, a 1911 podignuta je crkva od slabe građe. Crkva je posvećena sv. Nikoli.” (Moja primjedba ovo za drvenu crkvu (pletaru) i crkvu od slabe građe se odnosi na lokalitet sadašnje crkve u Čardaku).
Knez Jovan u opširnom popisu bosanskog sandžaka spominje se na više mjesta izdvojićemo slijedeće:
“Selo Bistrica, Ljeskovčići, Lupoglav, te selo, Ljeskovica, Vinište, Ozimnova, pripadaju džematu spomenutog kneza Jovana.
Stanovništvo spomenutih sela uputilo je predstavku tešanjskom kadiji. Na mjestu zvanom Žepče , koje pripada spomenutom kadiluku, na rijeci Bosni od starih vremena putnici su saobraćali skelom. Vlaške kneževine kneza Novice i kneza Jovana bile su određene za opsluživanje skele i prijevoz putnika”
“Selo Priluka (Priluk) sa Toplicama i Kučicama, pripada Maglaju
Baština kneza Jovana sina Radivojevog, u posjedu njegovog sina Radka – oslobođen od pristojbi.
Kao baština, kneza Jovana najvjerovatnije su joj pripadali i predjeli u selu Lijevča koji nose naziv Jovančeva njiva ili Jovančevica.
Ovdje je zanimljivo da je navedeno pored baštinika Jovana, ime njegovog oca (Radivoj) i sina Radko. U opširnom popisu na više mjesta navedeno je da prostor (vlaška knežina) kojim je upravljao knez Jovan i Novica nedvosmisleno da su oni upisani kao vlaški knezovi te se ne radi o socijalnom statusu (vlaški status) kako pojedini srpski istoričari pokušavaju pomenute vlahe predstaviti kao srbe. Nepobitno se radi o narodnosti.
Ismet H Fazlić
